HANEFÎ ÂLİM ŞEYBÂNÎ’NİN (ö. 189/805) MUVATTA’ NÜSHASININ RİVAYET COĞRAFYASI

Authors : Abdulbaki Durmaz

Pages : 691-713

Doi:10.46353/k7auifd.1552461

View : 70 | Download : 86

Publication Date : 2024-12-30

Article Type : Research Paper

Abstract :Medine’ye has ilmî bir tasnif ürünü olan Muvatta’ türünün bir örneğini teşkil eden Mâlik b. Enes’in (ö. 179/795) Muvatta’ı, yazıldığı dönemden itibaren ilgiye mazhar olmuş ve çok sayıda râvi tarafından farklı bölgelerde rivayet edilmiştir. Muvatta’ nüshası günümüze ulaşmış bu râvilerden biri de Hanefî mezhebinin kurucu imamlarından, İmam Ebû Hanîfe’nin öğrencisi Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî’dir (ö. 189/805). Kûfe’deki hocalarından ilim öğrenen Şeybânî, 20 yaşında burada kendi ders halkasını kurarak hocalık yapmaya başlamış, daha sonra hadiste derinleşmek için Medine’ye gitmiş, orada üç yıl Mâlik b. Enes’in talebesi olmuş ve ondan Muvatta’ı semâ etmiştir. Rihlelerini tamamladıktan sonra Bağdat’a yerleşerek talebelerine hadis nakledip fıkıh öğretmiş, burada özellikle Muvatta’ı rivayet ettiği meclisler yoğun ilgi görmüştür. Şeybânî’den sonra nüshanın rivayeti devam ederek farklı bölgelere ulaşmıştır. Bu çalışmanın amacı Şeybânî’nin Muvatta’ nüshasının yayıldığı coğrafyayı tespit etmektir. Nüshanın hangi râviler tarafından hangi şehirlerde varlık gösterdiği, râvilerin mezhebî kimliklerinin nüsha rivayetine etki edip etmediği, yayıldığı coğrafyadaki siyasi ve sosyal olayların nüsha rivayetine nasıl bir etkisinin olduğu, Şeybânî nüshasının başka Muvatta’ rivayetleriyle ne tür bir etkileşim yaşadığı, nüshanın sahip olduğu özelliklerin yayılmasına ne oranda etki ettiği gibi soruların cevapları aranmıştır. Nüshanın rivayet coğrafyasını ortaya koyabilmek ancak nüsha sahibi râvi ve ondan nüshayı alan râvileri belirlemekle mümkün olacaktır. Çalışmada öncelikle “nüsha sahibi râvinin kime denebileceği belirlenmiş ve Şeybânî’nin nüsha sahibi olduğunu gösteren deliller zikredilmiştir. Nüsha sahibi râviler belirlendikten sonra onun râvilerinin yani kendisinden Muvatta’ı nakledenlerin nasıl tespit edileceği meselesi gündeme gelir. Bunu tespit etme yöntemlerinden birincisi kesinlik, diğeri ise ihtimal ifade eder. Nüsha/kitap rivayet isnadı bize râvileri kesin olarak gösteren yoldur. Nüsha isnadlarını bulabileceğimiz önemli kaynakların başında ise yazmalar gelir. Bu eserlerdeki semâ kayıtları râvileri tespit etmenin en sağlam yollarından biridir. Müellifin okuduğu eserlerin isnadlarını zikrettiği “Mu‘cem”, “Fihrist/Fehrese”, “Sebet”, “Bernâmec”, “Meşyeha” türü eserlerde veya başka bir eserinde (Beyhakî’nin (ö. 458/1066) es-Sünen’i, İbn Abdilber’in (ö. 463/1071) et-Temhîd’i, İbnü’l-Ekfânî’nin Tesmiye’si, Zehebî’nin (ö. 748/1348) Siyer’i gibi) “ben Muvatta’ın bu rivayetini bu isnadla okudum” şeklindeki bir ifade râvilerin tespit edilmesinin diğer bir yoludur. Bu bağlamda zikredilen alanlardaki birçok eser taranarak Şeybânî’nin Muvatta’ nüshasının rivayet edildiği isnadlar tespit edilmiştir. İkinci kısım, nüshayı rivayet eden râvilerin belirlenmesinde ihtimal bildiren yöntem olup Muvatta’dan yapılan alıntıların tespit edilmesiyle gerçekleşir. Eserden ziyade isnadı kullanarak yazara atıf yapmak Müslüman müelliflerin ilk dönemlerden beri benimsediği bir yöntemdir. Sahip oldukları kitaplardan bilgi/rivayet naklettiklerinde, kitabı elde ettikleri isnadı zikretmişlerdir. Yani müellifin eserinde Mâlik’in Muvatta’ından bir rivayeti naklederken zikrettiği isnad, onun Muvatta’a ulaştığı isnad olabilir. Bu bağlamda temel hadis kaynakları taranarak “Şeybânî  Mâlik” tarikiyle nakledilen rivayetlerin varlığı araştırılmıştır. Râvilerin tespitinden sonraki mesele, onların hocalık dönemlerini geçirdikleri yerin belirlenmesi olmuştur. Burada “hocalık dönemi” ifadesiyle râvinin rivayetlerini naklettiği dönem kastedilmiştir. Bir râvi birçok yere gitmiş ve oralarda rivayet nakletmiş olabilir. Ancak onun hayatının büyük çoğunluğunu geçirdiği şehir hocalık dönemi şehri kabul edilmiştir. Çalışma 6./12. asra kadarki ravilerle sınırlandırılmıştır. Araştırma neticesinde temel hadis kaynaklarında “Şeybân  Mâlik” tarikiyle bir rivayete rastlanmadığı için nüshayı rivayet etme ihtimali olan bir râvi bulunamamıştır. Şeybânî’nin Muvatta’ nüshasının İstanbul, Manisa ve Ankara’da bulunan 12 yazması tespit edilmiş ve semâ kayıtlarındaki râviler incelenmiştir. Mu‘cem Fihrist Meşyeha türü eserlerde de Şeybânî nüshasının birçok nüsha rivayeti isnadının yer aldığı görülmüştür. Bu isnadlardaki râviler incelenerek nüshanın yayıldığı coğrafya belirlenmiştir. Nüshanın ilk dönemden 6./12. asra kadar varlık gösterdiği Bağdat nüshanın ana coğrafyasıdır. Bağdat dışında 4./10. asırda Mekke’de, 5./11. asırda ise İsfahan ve Nişabur’da varlık göstermiştir. Nüshanın İsfahan ve Nişabur’da varlık göstermesinde Hanefî mezhebinin etkili olduğu anlaşılmıştır. Nüshanın Suriye, Mısır, Kuzey Afrika ve Endülüs coğrafyasında varlık gösterdiğine dair bir veri bulunamamıştır. Bu bölgelerde nakledilen diğer Muvatta’ rivayetlerinin varlığı ve Hanefî mezhebinin etkin konumda bulunmayışı Şeybânî nüshanın bu coğrafyada varlık gösterememesinin sebepleri içerisinde değerlendirilmiştir.
Keywords : Hadis, Muvatta’, Mâlik, Şeybânî, Nüsha, Rivâyet, Coğrafya