IĞDIR OVASINDA GECİKEN VERİM: TÜRKİYE-SSCB EKONOMİK İLİŞKİLERİNİN BİLİNMEYEN BİR ÖRNEĞİ, SERDARABAT BARAJI

Authors : Erdal BİLGİÇ

Pages : 862-894

Doi:10.25064/mulkiye.1128110

View : 46 | Download : 49

Publication Date : 2023-06-15

Article Type : Research Paper

Abstract :Bu makalenin amacı İkinci Dünya Savaşına doğru bozulmaya başlayan Türkiye SSCB ilişkilerinde önemli bir yer tutan Serdarabat Barajının inşasına odaklanmaktır. Barajdan sulama kanalları ve tüneli inşa ederek faydalanacak olan Türkiye\`nin Iğdır Ovasındaki verimi arttırarak bölgedeki kalkınmayı cumhuriyetin erken döneminde başlatma imkanı vardı. Baraj inşaatı 1927 yılında Türkiye ve SSCB arasında imzalanan bir mutabakatla sağlandı. Sovyet tarafı kendi adına düşenleri kısa sürede tamamladı ve Ermenistan topraklarında Iğdır Ovası içinde kullanılabilecek bir baraj inşa etti. Türkiye\`nin Aras Irmağı üzerine inşa edilen barajın sulama imkanlarından yararlanması için bazı yatırımlar yapması gerekiyordu. Başta sulama tüneli ve kanallarının inşa edilmesi uzunca bir süre ertelendi. 1950\`lerde bile başta Doğu Anadolu milletvekilleri olmak üzere bazı politikacılar sulama kanallarının ve tünellerinin yatırım sürecini meclise taşıdı. İkinci Dünya Savaşı yaklaşırken Türkiye SSCB arasında diplomatik görüşmeler son derece hız kazandı. İki ülke arasındaki ilişkiler giderek gerginleşirken SSCB bürokrat ve diplomatları Serdarabat Barajını gerilen ilişkilerin dışında tutuyordu. SSCB 1930\`lar boyunca Iğdır Ovasında üretilen önemli ürünlerin çoğunun neredeyse tek ithalatçısıydı. Bölge tüccarları ile özellikle canlı hayvan ithalatı konusunda sürekli pazarlıklar ve çekişmeler içinde olan SSCB\`nin bürokratları Iğdır Ovasının verimini arttıracak olan Serdarabat Barajından bölge çiftçilerinin faydalanmasından yanaydı. Sulama kanalları ve tünellerinin inşası için Sovyet kurumu Turkstroy aracılığı ile teklif veren SSCB ayrıca projenin sekiz milyon dolarlık kredi içine dahil edilmesinden yanaydı. Hatta projenin bedeli karşılında Türkiye\`nin ihracat ürünlerinden de ithal etmeye razıydı. Moskova elçiliği ve Türk hükümeti tarafından sunulan projelere itiraz etmeden yapıcı bir rol üstlenen Turkstroy\`un projeyi gerçekleştirememesinin nedeni sulama kanalı ve tünelleri için karşısında Türkiye\`de Sümer Bank gibi bir kurumsal karşılığı olan bir yapının olmamasıydı. Sekiz milyon dolarlık kredinin tekstil fabrikaları için kullanılmasında Turkstroy\`ın Türkiye\`deki muadili olan Sümer Bank gibi bir kurumsal yapı olsaydı Iğdır Ovası daha önceleri verimli bir sulama projesine kavuşabilirdi. Türkiye ve SSCB ekonomik ilişkilerinde Celal Bayar\`ın hazırladığı Şark raporu önemli bir yer tutar. Rapor Bayar ve Türkiye\`nin Moskova elçisi Zekai Apaydın\`ın görüşlerini içermektedir. İki görüş de iki savaş arası dönemde SSCB\`nin Doğu Anadolu\`da yürüttüğü dış ticaret politikasına ağır ithamlar ve suçlamalar içermektedir. Raporlara göre Doğu Anadolu\`nun birçok zaruri tüketim malı ihtiyacını Sovyet ithal ürünleri karşılamaktadır. Ancak SSCB\`nin ticari kurumları bölge halkına karşı özellikle fiyat politikasında hoyrat davranmakla suçlanmaktadır. Makale içinde Sovyet arşivlerinden kullanılan belgeler bu iddianın aksini kanıtlamaktadır. SSCB\`nin bölgedeki faaliyetlerindeki en büyük eksikliği Trabzon ve Artvin konsolosluklarını kapatarak, Kars\`ta Sovyet Ticaret Temsilciliği açmamaktı. Ayrıca Bayar ve Moskova elçisinin SSCB\`nin ithal mal fiyatlarını eleştirmeleri nakliye masrafları göz önüne alındığında boşa çıkmaktadır. Diğer yandan Sovyet Ticaret Temsilciliğinin Trabzon limanını bölgeye kendi ürünlerini satmak için kullanmaması büyük bir handikap oldu. 1930\`larda Türkiye ve SSCB ticaretinde etkili olan bir diğer durum Sovyetlerin dış ticaret yapısının ve kurumlarının değişmesidir. Kafkaslar üzerinden yapılan ticaretin hafızasına sahip Sovyet ticaret kurumunun kapatılması Doğu Anadolu ile olan ticareti baltalayan diğer bir etkendi. Doğu Anadolu\`nun ithalat ve ihracatında coğrafi yakınlığını kullanmak isteyen Sovyet ticaret kurumlarının bölge dış ticaretinde tekel olma planları böylelikle suya düştü. Sovyetlerin ticari hafızasını ayakta tutacak ve devamını getirecek olan kurumların devamını sağlaması Doğu Anadolu\`nun kalkınmasında Türkiye\`nin bile kullanabileceği bir koz olabilirdi.
Keywords : Sovyetler Birliği, Türkiye, Iğdır Ovası, Ticaret, Doğu Anadolu